نشانه شناسی تقابل های دوگانه نمادهای حیوانی در غزلیات شمس

شاعران عارف به ویژه مولوی، برای بیان عرفان عملی و القای مضامین ناب عارفانه، ناچار به استفاده از زبان خاصی بودند؛ بنابراین، با بالابردن ظرفیت زبانی و استفاده از نمادهای عرفانی، سعی در انتقال این مفاهیم عمیق داشتند. از سوی دیگر، برای دریافت دلالت های ضمنی نمادهای اشعار مولوی، ناگزیر باید به روابط میان نشانه ها توجه کرد که از جملۀ آن­ها روابط تقابلی است؛ چراکه دریافت الگوهای فکری مولوی، متضمن بررسی روابط تقابلی، نحوۀ گزینش و روش برخورد با روابط است. تقابل های دوگانه، اساس نظریه ساختارگرایی است که توجه حوزه های مختلف زبان شناسی، روایت شناسی، فلسفه و... را به خود جلب کرد. این تقابل ها، ژرف ساخت متن را نمایان می کنند و با تحلیل و بررسی آن­ها می توان به دنیای تفکر شاعر دست یافت. در این مقاله، نگارندگان به روش توصیفی- تحلیلی، جفت های تقابلی نمادهای حیوانی را در غزلیات شمس بررسی می­کنند. آنچه در بخش تقابلی حائز اهمیت است، نحوه گزینش نمادها و هنجارشکنی در روابط تقابلی است. مطابق نتایج، رابطه های تقابلی در غزلیات شمس، در چهار دسته سلبی، ایجابی، دووجهی و میانه نمود یافته است که تقابل های میانه و دووجهی، نشانگر هنجارشکنی و پویایی در جفت های تقابلی هستند. همچنین در این مقاله، روابط تقابلی از سه منظر الگو، کنش و دگردیسی بررسی می­شود. در مقوله الگوها، جفت های خاموشی/ قیل­وقال، روح/ جسم، عقل/ عشق و... در تقابل با یکدیگر قرار گرفته اند که این مسئله، بیانگر دغدغه های اندیشگانی مولوی دربارۀ این مؤلفه هاست. در بخش کنشی، کنش ها در چهار مقوله رنگ، صدا، مکان و حرکت نمود یافته­اند که اغلب، دلالت های ضمنی نماد، با کارکرد کنش ها در یک راستا قرار می گیرند؛ برای مثال، باز جان با شنیدن صدای موسیقی و طبل عشق آرزوی دیدار معشوق در او زنده می شود و به­همین­دلیل، حرکت مسیح­وار باز، با رنگ سفید و مکان آن تطابق پیدا می کند. در نقطه مقابل باز، کلاغ با داشتن رنگ سیاه، حرکت روبه­پایین و مکان مردار، مبین تطابق کنش ها با دلالت ضمنی نماد است. درنهایت، روح تعالی بخش مولوی معتقد است که این دوگانگی ها زمانی از میان برمی خیزند؛ اما در مواردی، این دگردیسی ها درجهت عکس پیش می روند که این مسئله، ناشی از پویایی و هنجارشکنی های عرفان مولوی است. گذر متن غزلیات شمس از حالت مکانیکی به دینامیکی نیز منوط به ساختارشکنی های موجود در دلالت های قراردادی است.   واژه­های کلیدی: مولوی، عرفان، نشانه شناسی، تقابل دوگانه، نماد حیوانی.